Türk Edebiyatında Kırk Hadis ve Bibliyografyası

Hadis kelimesi lügatte: 1) Peygamberimizin kutsal sözü, 2) Hadisten bahseden ilim [1]manalarıyla yer alır. Istılâhi anlamda hadis ise: söz, fiil, takrîr(onaylamak), halkî (yaratılış) ve hulkî (ahlak, karakter) vasıf olarak nebî SAV izafe edilen her şeydir. Kur’an ile birlikte hadis Müslümanlara kendi içtimaî bümyelerinin ana temelleri olarak hizmet etmiştir. Çeşitli ilimler bu ikili kaynaktan doğmuştur.[2] Edebiyatçılarımız da bu iki kaynaktan sıkça beslenmiş ve bu kaynaklar hakkında eserler vermişlerdir.

“(men hafıza ‘alâ ümmeti erba’îne hadîsen min emrî dînihâ ba’aşehullâhu te’âlâ yevme’l- kıyâmeti fî-zümret’il- ‘ulemâ’i ve’l-fukahâ’) Ümmetimin içinde dinine dair kırk hadis ezberleyeni Allahu Teala kıyamet gününde fakihler ve âlimler zümresi arasında diriltir.”[3]

Hicri II. asırdan itibaren erbain hadis, İslam coğrafyasında, İslam ilimlerinde ve edebiyatlarında birçok eser kaleme alınmıştır. Hz. Peygamberin şefaatine nail olma, cehennem korkusu ve cennet ümidi, hayırlara vesile olma ve zamanını en güzel şekilde değerlendirme, hadis ilmi ve edebiyatında hüner sahibi olduğunu gösterme, bazı emirleri, içtimai hayatı ilgilendiren konuları dini yönden anlatma ve maddi menfaat sağlama amacıyla kırk hadis tercüme ve şerhleri yazılmış ve hayli de rağbet görmüştür.[4] Bu amaçlarla her Müslüman şair, kırk hadis derlemeyi bir görev bilmiştir.

Bu konunun bir diğer dayanağı olan hadis ise şöyledir: “Sizden burada bulunanlar, bulunmayanlara ulaştırsın” ve “Allah (c.c.) sözlerimi işitip muhafaza eden ve işittiği gibi başkalarına ulaştıran kimselerin yüzünü ak etsin.” İşte bu sözler ışığında Peygamberimizi rehber edinen şairler onun kavlî ve fiili hadislerinden, İslam’ın özünü anlatan hadisleri derlemişlerdir. Bu sayı genelde kırk olmakla birlikte bazen kırktan daha az ya da daha fazla olmuştur. Örneğin seksen ve yüz hadis derlemeleri de yapılmıştır. Derlenen hadisler manzum, mensur ve nazım-nesir karışık halde verilebilir. Bu derlemeler sadece hadislerden ibaret olabildiği gibi kısa açıklamalar ya da Türkçe tercümeleriyle birlikte sunulduğu olmuştur.

Kırk hadis derlemeleri, edebiyatımızda diğer İslam ülkeleri edebiyatlarına nazaran daha gelişmiştir. Bunun sebebinin de hadis kaynaklarının Arapça kaleme alınması ve bol ciltli olması sebebiyle Anadolu coğrafyasında yaşayan Arapça bilmeyen halkın bu hadislerin hepsine ulaşması güç bir durumdu. Bu sebepten âlimler belli konular başta olmak üzere, çeşitli konularda kırk hadis derleyip eser vücuda getirmişlerdir.

Hadislerin seçiminde ise şu özellikler dikkate alınmıştır;

• Sahih[5] hadis olmaları
• Ezberlenmesi kolay olmaları
• İslam ahlakının temel esaslarını ele alması (Faydası çok olmaları)
• Allah’a itaate götüren konuları ihtiva etmeleri

İslam edebiyatında “Hadis-i Erba’în”lerin sayısı çok olmakla birlikte başlıcaları sıralanılacak olursa;

1. Arapça erbainler:

Arap edebiyatında Abdullah Marvâzî ile başlamış olup, XII. yüzyıldan beri devam etmektedir. En ünlü kırk hadis eseri İmam Nevevî’nin Kırk Hadis kitabı olmakla birlikte Karahan’a göre 193 tane kırk hadis derlemesi yapılmıştır.[6]

1. Farsça çihil hadisler:

Bu tarz ilk olarak Fars görülmektedir. Faravi el-Harami’nin “Tabibe’I-Kulllb” eseri bu tarzın Fars edebiyatındaki ilk örneğidir. En ünlü örneğini isme Camî derlemiştir. Bu türde Fars edebiyatında 32 eser kaleme alınmıştır.

1. Türkçe Kırk Hadis Kitapları:

Bu müstesna türde Türk edebiyatında birçok eser verilmiş olup bu konu üzerinde ehemmiyetle durulmuştur. Bizim edebiyatımızdaki örnekleri sıralayacak olursak başlangıçtan beri derlenen kırk hadis kitapları şöyledir:

Kemal Ümmi (öL. 880/1475), Nevai (öL. 906/1501), Fuzuli (öL. 963/1556), Nev’i (ÖL. 10071l598), Âşık Çelebi (öL. 979/1571), Latifi (öL.9901l582), Gelibolulu Ali (öL. 10091l600), Hakâni (10151l606), Okçuzâde (öL.10391l630), Tâib (öL. 1120/1703), Nâbi (öL. 1102/1691), Münif(öL. 1146/1733) gibi ünlü şairlerin kırk hadis ve şerhlerine sahip olmaları bu türün önemini bir kez daha ortaya koymaktadır. Ayrıca Nevevî’den etkilenen Süleyman Fazıl Efendi (öL. 11341l722), Bursalı İsmail Hakkı (öL. 1137/1725), İsmail Müfid Efendi (öL. 1217/1802) ve Ahmed Nilim (1872-1934)’in kırk hadis ve şerhleri sayılabilir.[7]

KIRK HADİS KONULU ÇALIŞMALARI

• Akay, Hasan. “Nâbî’nin Manzum Kırk Hadis Tercümesi”, İslâmi Edebiyat, Sayı 2, 1989, s. 9-13.
• Aksoy, Hasan. Mustafa Ali’nin Manzûm Kırk Hadîs Tercümeleri, İstanbul,Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1991.
• Aksoy, Hasan. “Fevrî’nin Manzûm Kırk Hadîs Tercümesi”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 13-15, 1995-1997, s. 121-130.
• Aksu, Cemal. “Hanîf’in Manzûm Kırk Hadîs Tercümesi Şerhi”, İlmî Araştırmalar, Sayı 17, 2004, s. 17-34.
• Aşkın, Mehmet. Darekutnî’nin Kırk Hadîs Adlı Eseri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1989.
• Ata, Aysu. Nehcü’l-Ferâdis, Cennetlerin Açık Yolu III (Dizin-Sözlük), Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998.
• Ceyhan, Âdem. “Usûlî’nin Hadis ve Vecize Tercümeleri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi TDE Dergisi, Sayı 30, 2003, s. 147-188.
• Cihan, Sadık. “Taşköprüzâde Ahmed Efendi’nin ‘Letaifü’n-Nebî’ İsimli Kırk Hadîsi” Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, Sayı 4, 1980, s. 41-77.
• Cihan, Sadık. “Nüzhet Ömer Efendi ve Hadîs-i Erba’în Tercümesi”, On DokuzMayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 5, 1991, s. 35-67.
• Cihan, Sadık. “Şeyhî ve Hadîs-i Erba’în Tercümesi”, On Dokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 9, 1997, s. 5-27.
• Durak, Hasan Hüseyin. Usfûrî’nin Kırk Hadîs Şerhinin Tahkîk, Tahrîc, Terceme ve Tenkidi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002.
• Durmaz, Ahmet. Urfalı Nüzhet Bin Ömer Efendi (Hayatı, Eserleri) ve Erbaîni, Yayımlanmamış Lisans Tezi, Erzurum, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi, 1976.
• Fırat, İbrahim. Beyhakî’nin Kitâbü’l-Erba’în’i (Tahkîk, Tahrîc ve Takdîm), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998.
• Gültekin, Ayşe. İsmail Hakkı Bursevî’nin Kırk Hadîs Şerhi Üzerine Tahric ve Tenkid Çalışması (Son 20 Hadis), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996.
• Gültekin, Hikmet. İsmail Hakkı Bursevî, Kırk Hadîs Şerhi Transkripsiyonu ve Hadîslerin Tahrîc ve Tenkîd Kritiği (İlk 20 Hadis), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996.
• İsmail Hakkı Bursevî. Şerh-i Hadîs-i Erbaîn, Haz.: Mustafa Utku, Bursa, Uludağ Yayınları, 1999.
• Karahan, Abdülkadir. “Kırk Hadîs Tercümelerine Umûmî Bir Bakış ve Ankaralı İsmail Rüsûhî’nin Tercüme-i Hadîs-i Erba’în’i”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Mecmuası, Cilt X, 1951-1953, s. 235-242.
• Karahan, Abdülkadir. “Hadîs-i Erba’în Nev’inin Doğuşu ve Âmilleri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt I, Sayı 1, 1952, s. 76-82.
• Karahan, Abdülkadir. “Tercüme Edebiyatından Nümûneler Üzerine Çalışmalar I: Câmî’nin Erba’în’i ve Türkçe Tercümeleri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi TDE Dergisi, Cilt IV, Sayı 4, 1952, s. 345-371.
• Karahan, Abdülkadir. “Hakanî’nin Kırk Hadis Tercümesi”, Türk Dili, Sayı 16, 1953, s. 199-203.
• Karahan, Abdülkadir. “Tercüme Edebiyatından Nümûneler Üzerine Çalışmalar II: Türk Edebiyatında Arapçadan Nakledilmiş Kırk Hadîs Tercüme ve Şerhleri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi TDE Dergisi, Cilt V, 1953, s. 59-84.
• Karahan, Abdülkadir. “Abdurrahman Câmî’nin Seyyid Osmanzâde Tarafından Tercüme Edilmiş Bilinmeyen Bir Kırk Hadîs Tercümesi”, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi Prof. M. Tayyib Okiç Armağanı, 1978, s. 71-86.
• Karahan, Abdülkadir. İslâm-Türk Edebiyatında Kırk Hadîs. Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
• Kaşıkçı Ali Rıza. Kırk Hadis, Haz. Mahmut Kanık-Fatma Z. Kavukçu, Ankara, Hece Yayınları, 2006.
• Kılıç, Müzahir. Hâkânî: Hayatı, Edebî Şahsiyeti, Eserleri ve Hadîs-i Erba’în’in Tenkitli Metni, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1993.
• Kılıç, Müzahir. “Edebiyat Tarihi Bakımından Kırk Hadîsler”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Prof. Dr. M. Sadi Çöğenli Özel Sayısı, Sayı 8, 2001, s. 93-101.
• Korkmaz, Seyfullah. “Nâbî’nin Manzûm Kırk Hadîs Tercümeleri”, Türk Kültürü, Sayı 459, 2001, s. 404-420.
• Koyunoğlu Müzesi’nde Kırk Hadis Mecmuası, Şehrî İbrahim, Haz. Mustafa Çıpan-Ahmet Efe, Konya, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2003.
• Köse, Semra. Nev’î’nin Üç Eseri: Nevâ-yı Uşşâk, Faslün fi-fazîlet’il-Işk, Terceme-i Hadîs-i Erba’în, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.
• Küçük, Sebahattin. “Münîf’in Kırk Hadîs Tercümesi”, Ankara Üniversitesi DTCF Türkoloji Dergisi, Cilt XII, Sayı 1, 1997, s. 89-107.
• Kürkçüoğlu, Kemal Edip. Fuzûlî Kırk Hadis Tercümesi, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1951.
• Necip Asım. “Hadîs-i Erba’în Tercümeleri” Millî Tetebbular Mecmuası, Cilt II, Sayı 4, 1331, s. 143-165.
• Nehcü’l-Ferâdis, Cennetlerin Açık Yolu I (Metin), II (Tıpkıbasım), Haz.: Janos Eckmann, Yayımlayanlar: Semih Tezcan-Hamza Zülfikar, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2004.
• Nevevî. Kırk Hadîs Tercüme ve Şerhi, Trc.: İbrahim Hatiboğlu, İstanbul, İnsan Yayınları, 1990.
• Niyazioğlu, Ahmed Cemâl. Tirmizî’den Erbaûn Hadîs, İzmir, Anadolu Matbaası, 1994.
• Özkeş, İhsan. “Somuncu Baba (Şeyh Hamid Veli) ve Kırk Hadis Şerhi”, Somuncu Baba ve Es-Seyyid Osman Hulûsî Efendi Sempozyumu Tebliğleri, (Mayıs 1991, Darende/Malatya), Ankara, 1997, s. 25-28.
• Özkürkçüler, Ayşe. Şeyh Sadreddin Konevî’nin Hadisçiliği ve Şerhu’lErba’îne Hadîsen Adlı Eseri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998.
• Sadreddin Konevî. Şerh-i Hadîs-i Erbaîn, Trc.: Ekrem Demirli, İstanbul, İz Yayıncılık, 2002.
• Sevgi, Ahmet. “Âşık Çelebi’nin Kırk Hadîs Tercümesi Üzerine Bir İnceleme”, Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 2, 1988, s. 43-53.
• Sevgi, Ahmet. “Azmî’nin Hadîs-i Erba’în Tercümesi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 9, 2001, s. 107-132.
• Sevgi, Ahmet. “Câmî’nin Kırk Hadîsi’nin Türkçe ve Arapça Manzûm Bir Tercümesi Üzerine”, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türklük Araştırmaları Dergisi Âmil Çelebioğlu Armağanı, Sayı 7, 1993, s. 517-536.
• Sevgi, Ahmet. “Mevlânâ Cemâl Efendi’nin Manzûm Kırk Hadîs Tercümesi”, İslâmî Edebiyat Dergisi, Sayı 3, 1988, s. 25-27.
• Sevgi, Ahmet. “Müfîd’in Arapça Manzûm Kırk Hadîs Şerhi”, İslâmî Edebiyat, Cilt III, Sayı 1, 1990, s. 9-13.
• Sevgi, Ahmet. Molla Câmî’nin Erba’în’i ve Manzûm Türkçe Tercümeleri, Konya, 1999.
• Sevgi, Ahmet. Tuhfetü’l-İslâm (Manzûm Kırk Âyet ve Kırk Hadîs Tercümesi), Konya, 1993.
• Sırma, İhsan Süreyya. “II. Abdülhamid’in Hilafeti Hakkında Yazılmış Bir Risale ve Bununla İlgili Kırk Hadis”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Sayı 33, 1980-1981, s. 375-400.
• Ünal, İsmail Hakkı. “İslâm Kültüründe Kırk Hadîs Geleneği ve Şeyh Hâmid-i Velî’nin Hadîs-i Erba’în Şerhi”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Cilt XXXIX, 1999, s. 137-146.
• Yıldırım, Selahattin. Osmanlı’da Kırk Hadîs Çalışmaları 1, İstanbul, Osmanlı Hadîs Araştırmaları, 2000.
• Yıldız, Âlim. “Okçu-zâde Mehmed Şâhî ve Manzûm Kırk Hadîs Tercümesi: Ahsenü’l-Hadîs”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt XVII, Kış-İlkbahar 2003, s. 115-148.
• Yılmaz, Ali. “Edebiyatımızda Kırk Hadisler”, İlim ve Sanat, Sayı 15, 1987, s. 85-88. Yılmaz, Hasan Kâmil. Tasavvufî Hadis Şerhleri ve Konevî’nin Kırk Hadis Şerhi, İstanbul, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1990.
• Abdülkadir Karahan, İslâm-Türk Edebiyatında Kırk Hadîs, Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991
• Âmil Çelebioğlu, “Türk Edebiyatında Manzum Dînî Eserler”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1998
• Mustafa Tatçı, Edebiyattan İçeri: Dinî-Tasavvufi Türk Edebiyatı Üzerine Yazılar, Ankara, Akçağ Yayınları, 1997
• (Đsmail Lütfi Çakan, Hadis Edebiyatı, Çeşitleri-
• Özellikleri-Faydalanma Usulleri, İstanbul, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2003
• Mücteba Uğur, Hadis Đlimleri Edebiyatı, Ankara, Diyanet Vakfı Yayınları, 1996
• Yusuf Ziya Kavakçı, Hadîs Edebiyatı Tarihi, İstanbul, İrfan Yayınevi, 1966
• Yaşar Kandemir, Mevzû Hadîsler, Menşe’i, Tanıma Yolları ve Tenkîdi, Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1980
• İbrahim Bayraktar, Edebî ve İlmî Açıdan Hadîs, İzmir, Işık Yayınları, 1993
• Adem Dölek, Edebî Açıdan Hadîslerde Teşbîh ve Temsîller, Erzurum, Ekev Yayınları, 2001
• Ramazan Kazan, Edebî Üslûp Açısından Hadis Metinleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Isparta, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005
• İskender Pala, Divan Edebiyatı, İstanbul, Ötüken Yayınları, 1997
• Nihat Öztoprak, Klasik Türk Edebiyatında Manzum Yüz Hadisler, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 1993
• Mehmet Emin Özafşar, “Osmanlı Eğitim, Kültür ve Sanat Hayatında Hadis”, Türkler, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, Cilt 11, 2002
• Ahmet Sevgi, Merdümî, Tuhfetü’l-Đslâm (Manzûm Kırk Âyet ve Kırk Hadis Tercümesi), Konya, 1993
• Ahmet Sevgi, “Okçu-zâde’nin Manzum Kırk Âyet Tercümesi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 1, 1994
• İsa Çelik, “Tasavvufî Şerh Edebiyatı Bağlamında Mesnevî Şerhlerinden Kırk Beyit Yorumu Üzerine Mukayeseli Bir İnceleme”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 23, 2004
• Abdülkadir Karahan, İslâm-Türk Edebiyatında Kırk Hadîs, Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991
• Abdülkadir Karahan, “İslâmiyette 40 Adedi Hakkında”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi TDE Dergisi, Cilt IV, Sayı 3, 1951
• Kerim Yund, “Türk Dilinde Kırk”, Türk Dili, Cilt II, Sayı 23, 1953
• Kaşıkçı Ali Rıza, Kırk Hadis, Haz.: Mahmut Kanık-Fatma Z. Kavukçu, Ankara, Hece Yayınları, 2006.
• Ahmet Sevgi, Molla Câmî’nin Erba’în’i ve Manzûm Türkçe Tercümeleri, Konya, 1999.
• Müzahir Kılıç, Hâkânî: Hayatı, Edebî Şahsiyeti, Eserleri ve Hadîs-i Erba’în’in Tenkitli Metni, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1993
• Âlim Yıldız, “Okçu-zâde Mehmed Şâhî ve Manzûm Kırk Hadîs Tercümesi: Ahsenü’l-Hadîs”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt XVII, Kış-İlkbahar 2003
• Müzahir Kılıç, “Edebiyat Tarihi Bakımından Kırk Hadisler”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 18, 2001
• Seyfullah Korkmaz “Atebetü’l-Hakâyık Türk Đslâm Edebiyatında İlk Türkçe Manzum Hadis Tercümesi midir?” (Türk Kültürü, Sayı 450, 2000, s. 603-613)
• Abdülkadir Palabıyık, Hadis Açısından İlk Devir İslâmî Türk Edebiyatı Eserleri Üzerinde Bir İnceleme (Başlangıçtan XIII. Yüzyıl Sonlarına Kadar), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991
• Ahmet Sevgi, Latîfî, Sübhatü’l-Uşşâk, Konya, 1993

KAYNAKÇA

[1] Devellioğlu, Ferid, Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lugat

[2] Sıddıkî, Hadis Edebiyatı Tarihi

[3] Pekolcay, Dr. Necla, Selçuk, İslâmî Türk Edebiyatı

[4] Kılıç, Dr. Müzahir, Edebiyat Tarihi Bakımından Kırk Hadisler

[5] Yücel, Prof. Dr. Ahmet, Hadis Tarihi ve Usûlü: Adalet ve zabt sahibi râvilerin muttasıl bir isnadla rivâyet ettikleri şâz ve muallel olmayan hadislere denmektedir.

[6] Karahan, Prof. Dr. Abdülkadir,İslamî  Türk Edebiyatında Hadis, Diyanet Vakfı Yay., Ankara, 1991,s.5

[7] Kılıç, Dr. Müzahir, Edebiyat Tarihi Bakımından Kırk Hadisler